De naakte waarheid

[English below]

In het voorjaar van 2013 reed ik met conservator Paul Knolle dwars door Nederland en Vlaanderen, naar het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in Antwerpen. Met de Antwerpse museumdirecteur Paul Huvenne hadden we kort daarvoor drie prachtige tentoonstellingen gepland voor ons Rijksmuseum Twenthe in Enschede. Achtereenvolgens zouden we in 2013 en 2014 de belangrijkste meesters van het Vlaamse expressionisme, de Vlaamse barok en de Vlaamse primitieven laten zien. We begonnen met de 20e eeuwse expressionisten, vervolgens exposeerden we de 17e eeuwse barok en we eindigden met de 15e eeuwse ‘primitieven’. Een drieluik dus waarmee we steeds verder teruggingen in de tijd.

Tijdens die autorit bedachten we vrolijk een hele serie meer en vooral minder realistische plannen. Het meest vergaande idee was een tentoonstelling over zes eeuwen Europese schilderkunst aan de hand waarvan we de Europese geschiedenis wilden belichten.

Kunstgeschiedenis als cultuurgeschiedenis. Immers, voor ons was en is de kunst niet iets dat los staat van de ontwikkelingen in een samenleving maar een heldere belichting ervan. Documenten en geschiedenisboeken vertellen je over wat er voorviel en wat er gebeurde, maar de kunst helpt je te begrijpen hoe mensen dachten, wat ze belangrijk vonden en waar ze naar streefden. Als de menselijke verbeelding eruit bestaat dat wij vorm en betekenis geven aan de wereld om ons heen dan is de kunst één van de meest vrije en associatieve vormen van die verbeelding.

Maar hoe vertel je met pak hem beet 100 kunstwerken hét verhaal van Europa sinds de late middeleeuwen? Wanneer je kunst als een reflectie beschouwt of misschien beter een vergrootglas van een tijd dan grenst de ambitie om zes eeuwen Europese geschiedenis aan de hand van kunst te laten zien aan overmoed. De doorbraak kwam in 2016 toen ik de Duitse filosoof en historicus Rüdiger Safranski hoorde spreken op een symposium over de Europese cultuur en deze definieerde met wat hij noemde de ‘uitvinding van de sceptische individu’. Daarmee bedoelde hij de westerse mens die geestelijke en fysieke vrijheid nastreeft en voor zichzelf ruimte opeist om overal vraagtekens bij te plaatsen. Een vrijheid die heeft geleid tot een samenleving waarin er een nieuwe balans tussen het collectieve en het individuele is ontstaan.

Dat grote Europese verhaal hebben we uiteindelijk verbeeld door te laten zien hoe de Europese mens zichzelf in zijn naaktheid heeft bestudeerd, getekend, geschilderd, beschreven en gebeeldhouwd, gedurende zes eeuwen. Een tentoonstelling met 111 kunstwerken waarin de mens zichzelf in zijn aantrekkelijkheid, afstotelijkheid en vooral vleselijkheid heeft afgebeeld. 111 kunstwerken die samen de meest ambitieuze tentoonstelling vormden die we ooit maakten in Rijksmuseum Twenthe en die het verhaal vertellen van de bijzondere ontwikkelingsgeschiedenis van een Europese cultuur die leidde tot een westers wereldbeeld, met alle positieve en ook minder wenselijke kanten vandien.

Zes jaar na die inspirerende autorit naar Antwerpen schreef de inmiddels voormalige museumdirecteur Paul Huvenne een prachtig essay in het boek dat we bij de tentoonstelling uitbrachten. Een verhaal over het begin van de sceptische individu. En zo kwam alles bij elkaar in deze enigszins overmoedige tentoonstelling.

Arnoud Odding

NRC gaf deze tentoonstelling de hoogste waardering en sprak van “een ode aan de mens” en “indrukwekkende zalen vol intelligente verbanden”. Lees hier wat NRC schreef.

Naked Truth

In the spring of 2013, I drove with curator Paul Knolle across the Netherlands and Flanders to the Royal Museum of Fine Arts in Antwerp. Shortly before, we had planned three wonderful exhibitions for our Rijksmuseum Twenthe in Enschede with Antwerp museum director Paul Huvenne. In 2013 and 2014 we would successively show the most important masters of Flemish Expressionism, Flemish Baroque and the Northern Renaissance. We started with the 20th century expressionists, then we showed the 17th century baroque and we ended with the 15th century renaissance. A triptych that took us further and further back in time.

During that car ride, we cheerfully came up with a whole series of new ideas. The most far-reaching ambition was an exhibition on six centuries of European painting, through which we wanted to shed light on European history. 

Art history as cultural history. After all, for us art was and is not something that is separate from developments in a society, but a clear exposure of it. Documents and history books tell us about events and what happened, but art helps us understand how people thought, what they valued and what they aspired to. If the human imagination consists of people giving form and meaning to the world around us, then art is one of the freest and most associative forms of that imagination.

But how do you tell the story of Europe since the late Middle Ages with, say, 100 works of art? If you consider art as a reflection, or perhaps better a magnifying glass of a specific period, then the ambition to show six centuries of European history through art borders on hubris. The breakthrough came in 2016 when I heard German philosopher and historian Rüdiger Safranski speak at a symposium on European culture and define it with what he called the invention of the skeptical individual. By this he referred to Western people who strive for spiritual and physical freedom and who claim space for themselves to question everything. A freedom that has led to a society in which a new balance between the collective and the individual has emerged.

We finally depicted that great European story by showing how European people studied, drew, painted, described and sculpted themselves in their nakedness during six centuries. An exhibition with 111 works of art in which man has depicted himself in his attractiveness, repulsiveness and above all carnality. 111 works of art that together formed the most ambitious exhibition we ever made at Rijksmuseum Twenthe and that told the story of a European culture that led to a Western worldview, with all the positive and certainly also the less desirable sides.

Six years after that inspiring car trip to Antwerp, the now former museum director Paul Huvenne wrote a beautiful essay in the book that we published to accompany the exhibition. A story about the early skeptical individual. And so everything came together in this turbulent exhibition.

Arnoud Odding

National newspaper NRC gave this exhibition the highest rating and spoke of an ode to humanity and impressive rooms full of intelligent connections. Read what NRC wrote here [Dutch].